Жан

Жан (гр. рsусһе — дем, рух, жан, өмір, лат. аnіmа, аnіmus — есу, леп, өмірлік күш, тіршілік, ақылды жан, рух) - дін мен философияда: адамның даралығын және оның өзіне адами қасиеттерді беретін адамның материалдық емес аспектісі (немесе мәні); жиі (часто) адамның психикасының, өзіндік санасының немесе ішкі дүниесінің аналогы (үқсасы) ретінде қарастырылады. Дін мен философияның әртүрлі жүйелері жанның шығуы, табиғаты, оның денемен байланысы және өлетіндігі туралы көптеген сан алуан теориялар жасады. Алғашқы қауымның адамдарының түсініктерінде жан әлдебір материалдылық (қан, тыныс алу және т.с.с). Египеттіктер мен қытайлықтар жанның екі жақты табиғатын мойындаған. Ертедегі египеттіктердің діни көзқарастарында «ка» («тыныс алу» - «дыхание») адамның қайтыс болғанын қайғырады және оның денесінің жанында қалады, ал рухани бастама «ба» өлгендер еліне ауысады деген түсінік болған. Ертедегі қытайлықтар өлгеннен кейін жоқ болатын төмен, сезімдік жан мен адам өлгеннен кейін де бар болатын және арғы ата-бабаларға табынуда тәжім ету (бас ию) нәрсесі болатын ақылды бастаманың арасын айырған. Грек философиясында эпикурейшілдер жан бүкіл дене сияқты атомдардан түрады деп санаған. Платондықтар үшін жан - табиғаты бойынша құдайлыққа туыс (жақын), бірақ қалыптасудың өзгермелі әлемінің құрамды бөлігі болатын материалдық емес және тәнсіз (денесіз) субстанция. Аристотельдің көзқарасы «Жан туралы» арнайы трактатта баяндалған. Ол жанның үш деңгейін, «қабілеттерін» ажыратады: «өсімдік» (қоректендіруші), «түйсіктік» (сезімдік) және ойлаушы (интеллектуалдық). Барлық үшеуі де тек адамға, ал жеке бірінші -өсімдіктерге, бірінші мен екінші - жануарларға тән. Ертедегі грек натурфилософиясына (Фалес, Анаксимен, Гераклит, Диоген) гилозизм, яғни «универсумның жалпылай жандылығы туралы ілім» сипат болды. Ортағасырлықта Августин бойынша жан «нағыз» адамның өзі. Ф. Аквинский жанды денеден тәуелсіз, бірақ адами индивидті жасау үшін тәндік (денелік) субстанцияны қажет ететін дененің қозғаушы бастамасы ретінде түсінеді. Буддизм, әсіресе ертедегі Хинаяна буддизмі жанның барын жоққа шығарады (анатман), тек дхаммы (алғашқы атомдар - первоатомы) мәңгілік деп есептеледі және олар сонымен бірге адами тұлғаны құрайды, карма заңына бағынады. Кейінгі еуропалық философиялық жүйелерде жан былай түсініледі: Гегельде - рухтың материямен байланыстағы төменгі, сезімдік көрінісі (сезінуші және белсенді жан); дуалистерде (Декарт, Спенсер, Вунд) - әуелден бар, денемен қатар болатын мән. Мысалы, Декарт боынша, адам дене мен жанның бірлігі және олардың екеуі де бір-біріне ықпал ететін —өз алдына жеке субстанциялар. Лейбниц жанды монада ретінде - жабық субстанция деп қарастырады. Шеллинг пен Вл. Соловьев жеке, индивидуалды жаннан көрі әлемдік жан идеясын жасауға көбірек көңіл бөлді. Психологияда жан үғымы психика үғымымен ығыстырылуда.